A gdyby cały świat był ogrodem?

Płytko oddychamy, pędzimy, zamykamy się w sobie, koncentrujemy się na działaniu, żeby tylko przetrwać nawał codziennych spraw, aż będzie można odpocząć, odetchnąć głębiej, przeżyć moment szczęścia w spokoju, na który czekamy. Czekamy? Ale w sumie dlaczego czekamy? Permanentny stres nie jest naturalny. Warto szukać miejsc i chwil, w których stan głębokiego oddychania i spokoju w działaniu / pracy jest naturalny, i można osiągać go często, a nie tylko raz do roku, podczas krótkich wakacji.

Przyjeżdżając do mojego świętokrzyskiego gospodarstwa od razu czuję w sobie ten stan głębokiego spokojnego oddechu. Czuję przemianę już jak jadę samochodem. I nie chcę powiedzieć przez to: weź samochód, rzuć wszystko i jedź w Bieszczady! Ważne jest, aby szukać tego stanu, a jak się go znajdzie iść za nim, nie odmawiać go sobie uważając, że to tylko chwile i nie zasługuję na więcej. Nie mówić, och jak niesamowicie jest na tej plaży, ale trudno, za tydzień do domu i znowu do tej orki. Przecież zasługuję na to, żeby codziennie głębiej oddychać, a nie zamykać się w sobie i orać, albo wyłączać ból istnienia zagłębiając się w telewizor / komputer / telefon.

Jeżeli wyzwolimy się z myślenia, że szczęście to tylko ulotne chwile, to nagle okaże się, że świat piękna i spokojnego życia jest na wyciągnięcie ręki. Może brzmi naiwnie, ale warto szukać, warto traktować takie życie jako realistyczny cel. Metafora sielskiego ogrodu jest tu pomocna. Kontakt z ziemią leczy i sprawia, że kłębowisko problemów rodzących się w umyśle ustępuje i przestaje przytłaczać.

Kiedy wchodzę do wiosennego sadu otoczonego żywopłotem przypomina mi się zdanie autorki ‚Tajemniczego ogrodu’ Frances Burnett: „Jeżeli umiecie patrzeć, zobaczycie, że cały świat jest ogrodem.”

‚Tajemniczy ogród’ opowiada o czymś bardzo ważnym. O wyjściu z zamkniętego pokoju, w którym chore dziecko czuje się źle, ale jest akceptowane przez dorosłych. O wyjściu do ogrodu, rajskiego świata, do którego stres i choroby nie mają dostępu. To nie jest tylko przenośnia! Zmianę, zdrowienie, odrodzenie życia, najlepiej widać wiosną w ogrodzie.

Reklamy

Jak zrobić kompost idealny

Wiosna. Narcyzy długo nie czekając podnoszą swoje żółte łebki. Czas planować uprawy, rozważać co, jak i gdzie posadzić, a ja znowu przy kompostowaniu. Widać ten typ tak ma. To co inni zaściółkowali i zakompostowali na jesieni ja nadrabiam teraz, bo dopiero w zimie udało mi się zgromadzić zapasy materiałów ściółkowych w odpowiedniej ilości. Na szczęście taki urok uprawy ściółkowej, że glebę można tworzyć i uzupełniać na bieżąco, o każdej porze roku. Tak więc kontynuuję szaleństwo ściółkowania korzystając z zachomikowanego zimą bogactwa, a są to mianowicie:

• zrębki sosnowe z tartaku
• obornik kilkuletni przywieziony ze znajomej hodowli kur, kaczek i gęsi
• siano z okolicznych nieużytków w balotach, wcześniej odstałe w polu
• materiały własne (nie jest na razie tego wystarczająco dużo, aby osiągnąć niezależność ściółkową, ale coraz więcej), czyli gałęzie z lasu, liście zalegające na trawnikach, popiół z kominka, odpadki kuchenne
• drewno kominkowe do wyznaczania nowych grządek
• ziemia z kretowisk do pikowania nasionek w miejscach, gdzie gleba na grządkach jest jeszcze nieprzetworzona.

Można by powiedzieć, że jest wszystko na kompost idealny. No może jeszcze bez koszonej świeżej trawy, ale ta już czai się do nieopanowanego wzrostu na trawnikach. I tu nadchodzi to kluczowe pytanie: jak zrobić kompost idealny? Czytam, oglądam filmiki, wertuję, wspominam swoje udane i nieudane próby, i myślę, że chyba każdy musi dojść sam do tego co dla niego jest kompostem idealnym biorąc pod uwagę lokalizację i cele uprawy, no i własne przekonania. Żeby zamieszać, postanowiłam opisać dwie całkowicie rozbieżne metody kompostowania tak, aby zachęcić innych do eksperymentowania i poszukiwania własnej drogi:

Pryzma kompostowa – zbieranie posiadanych materiałów w różnorodną hałdę i czekanie aż powstanie gleba cud. Metoda niby podstawowa w ogrodnictwie, ale nabiera bogactwa treści w filmiku udostępnionym przez jednego z mistrzów permakultury Geoffa Lawtona. Lubię ten film, bo krótko i w prostych słowach uczy jak usypać taką pryzmę idealną. I po obejrzeniu człowiekowi wydaje się, że nareszcie wie jak to zrobić dobrze! Ponieważ filmik jest po angielsku, przytoczę go z krótkim opisem.

Ściółkowanie w miejscu uprawy docelowej – metoda w zasadzie przeciwstawna, a coraz bardziej popularna. Cały nieprzetworzony materiał składamy w warstwach od razu na grządkach. Nie wymaga to noszenia ciężarów taczkami w tą i z powrotem, ale intuicyjnie ma się wątpliwości czy przetworzony kompost naprawdę z tego dorzucania powstanie. Coraz bardziej przekonuję się do tej metody, a jej zalety opisałam poniżej na podstawie zgłębianego nieustająco przeze mnie podręcznika Ogród Gai Toby Hemenwaya.

Ale najpierw trochę o podstawach kompostowania: w uproszczeniu kompost powinien dążyć do zbilansowanej proporcji węgla do azotu, czyli C do N, czyli frakcji ‚brązowej‚ do frakcji ‚zielonej‚. Ta zbilansowana, zdrowa proporcja C:N to około 30:1 dla pryzmy kompostowej i 20:1 dla ściółki.

Cześć iglakom

Gdy zaczynałam prace ogrodowe parę lat temu nie byłam wielką fanką iglaków. Może dlatego, że polskie ogrody wydają mi się nimi przeładowane, a raczej traktuje się je jako receptę na dowolny temat: wieje, zasadź tuje; trzeba zadarnić, pokryj jałowcem płożącym. Jakoś więcej pozytywnych uczuć budziły we mnie wielokolorowe i zupełnie niekłujące liście różnej maści.

Na szczęście poprzednia właścicielka ogrodu zostawiła mi w spadku naprawdę różnorodny asortyment drzew iglastych. Na terenie gospodarstwa jest wiele odmian jałowca, kosodrzewina, intensywnie zielona i wielka jodła, a nawet sosna czarna wyróżniająca się oryginalnym pięknem długich igieł. W lesie w dolnej części działki królują dziesięcioletnie już rodzime sosny, a od strony południowej sąsiedzi zasadzili szpaler świerków.

Z czasem nauczyłam się rozróżniać miejscowe iglaki i doceniać ich różnobarwną igiełkowatość. Planuję więc w tym roku bardziej kompleksowo wspomagać ich rozwój. Szczególnie jałowcom nie służą powtarzające się od lat upały i susze. Niektóre radzą sobie świetnie w piaskowej i kwaśnej glebie: jałowce płożące pokryłyby wszystkie otaczające rośliny gdybym ich regularnie i silnie nie przycinała. Z kolei jałowce pospolite rosnące w różnych częściach ogrodu w większości coraz bardziej usychają. Planuję nadal doprawiać je zrębkową ściółką, ale też spryskiwać wodą z czosnkiem przeciw patogenom i przemyśleć sąsiedztwo. Podobno lubią się z sosnami, może potrzebni im są nowi wspomagający koledzy.

O tym, że zimozielone iglaki dobrze chronią od wiatru i szybko rosną dostarczając przy okazji dużej ilości materiału ściółkowego w ogrodzie dobrze wszystkim wiadomo. Ale przecież bracia iglaści mają o wiele więcej zalet:

Iglaste krzewy dają schronienie i pożywienie zwierzętom. Nad zimującymi wśród gałęzi pająkami i ślimakami szczególnie się nie rozczulam, co innego gniazdujące w nich ptaki śpiewające. Wzruszyłam się ostatnio jak przy zbieraniu dojrzałych już w lutym owoców jałowca usłyszałam nagle z głębi krzaczka poirytowane ćwierkanie. Nasz to jest dom i nasze zapasy, sio! No dobra, przecież tylko trochę urwałam (a pieczeń z własnymi owocami jałowca smakowała odlotowo).

Projekt ogniskowy

Projekt mojego ogrodu ewoluuje w tempie i kolejności wynikającej często z posiadanego materiału ściółkowego. Od kiedy odkryłam, że trawnik rośnie znacznie lepiej, jeżeli ściętą trawę zostawi się na miejscu koszenia, nie mam już takich wielkich hałd siana jak dawniej. Mała ilość siana zasadniczo spowalnia proces kompostowania, a więc przy zwiększającej się uprawie potrzebuję coraz większego zasilania z zewnątrz. Co więcej, nie mam rębaka do tworzenia zrębek. Zdobycie rębaka wymagałoby wyprawy do wypożyczalni i solidnego przygotowania odpowiedniej ilości materiału do cięcia na cały dzień pracy, o ekipie nie wspomnę. Ze względu na dużą ilość niewiadomych i przewidywany wysiłek organizacyjny, temat rębaka ciągle czeka na lepsze czasy.

W tej sytuacji projektując nowe fragmenty ogrodu cały czas kombinuję z pozyskiwaniem sprawdzonego materiału z okolicy (zrębki z tartaków, siano z nieużytków, obornik od drobiu biegającego swobodnie). Nie idzie mi to bardzo sprawnie: mało czasu i możliwości transportowych. Staram się nie robić nic na siłę, w końcu permakultura to nie walka z niewidzialnym przeciwnikiem. Ale jak już pojawi się jakiś sensowny materiał ściółkowy na mojej drodze, to rzucam się jak wygłodniały wilk. I tak tej zimy namierzyłam tartak z duża ilością zbywających zrębek sosnowych. Wiem, sosna zakwasza glebę, ale stwierdziłam, że przecież gleba u mnie i tak jest raczej kwaśna, a zawsze w przyszłości można popracować nad zmniejszeniem kwasowości. Nie było co się wiele zastanawiać. Wzięłam 5 metrów zrębek na początek z możliwością ciągu dalszego.

Duża ilość zrębek sosnowych najlepiej pasowała mi do zadarnienia brzegów łączki ogniskowej, czyli głównej części rekreacyjnej całego ogrodu. Jest to duży trawnik otoczony drzewami od strony sąsiadów i tujami od strony pól. Poszłam na całość i zaprojektowałam urocze faliste obrzeża w obrębie całego tego terenu. Po ich zadarnieniu, wiosną przyjdzie pora na obsadzenie okolicy nowymi roślinami, oczywiście zgodnie z zasadami permakultury, a w szczególności z moją ulubioną: zasadą trzech funkcji.

Zasada trzech funkcji oznacza, że każdy element ogrodu, czy też każda roślina powinna pełnić w nim przynajmniej trzy funkcje. Dzięki tej zasadzie ogród nie jest tylko nagromadzeniem krzewów, bylin i traw ładnie wyglądających w różnych płaszczyznach. Ogród nabiera spójności, wewnętrznego ‚sensu’, a plątający się w tysiącach możliwości ogrodnik ma szansę odrzucić przynajmniej połowę pomysłów już na etapie wstępnych szaleńczych wizji. Przez funkcje w permakulturze rozumiemy pożytki z roślin uprawnych, ale też wzajemne korzyści wynikające z sąsiedztwa pomiędzy roślinami. Funkcją jest też piękno, dzięki czemu nie boimy się wybierać tego, co naprawdę lubimy i chcielibyśmy zobaczyć u siebie. Piękno jako funkcja – tylko piękny umysł mógł stworzyć taki koncept.

Główne cele projektu ogniskowego:

• zmniejszenie powierzchni do koszenia,
• zatrzymywanie wody deszczowej poprzez zadarnianie powierzchni wzdłuż poziomic (na ile to możliwe),
• wprowadzanie jak najdłuższych linii brzegowych poprzez meandrujące koliście obrzeża,
• dodanie do ogrodu roślin, które lubię i chciałabym móc wykorzystać w przetworach, miksturach i kosmetykach (zioła, kwiaty, owoce),
• zwiększenie ilości roślin miododajnych i lubianych przez ptaszyska,
• i co niemniej ważne, stworzenie bardziej kameralnej atmosfery wypoczynku niż na otwartej, prostokątnej łączce.

Jesienna fascynacja ściółką

Okoliczna ściółka jest źródłem nieustającej fascynacji mojego psa, Kropki. Tyle się można z niej dowiedzieć: kto ostatnio tędy przechodził, kto tu nocował, kto rył, co jadł, jak u niego z trawieniem, czy aby zdrowy, no i oczywiście co by tu można samemu skonsumować: jakieś jajeczko, czy robala. Konsumpcja to główny motor działań Kropki, choć nie jedyny. Instynkt myśliwski, to drugi motyw analizy ściółki. A jak się uda wypłoszyć jakieś ptaszysko albo zająca, to już w ogóle afera. Mam nadzieję, że nie mamy zbyt niszczycielskiego wpływu na okolicę, nie darowałabym sobie gdyby Kropka wypłoszyła jakiegoś zwierza bezpośrednio pod lufy myśliwskie. Na razie myśliwych słychać tylko z oddali, cały czas się łudzę, że lokalny zwierzyniec ma trochę doświadczenia w unikaniu z nimi kontaktu. No ale to temat na osobny wpis, a tu o ściółce miało być.

Idąc za dobrym przykładem Kropki, też zaczęłam się uważniej przyglądać ściółce, bo ściółka jesienna to bogate źródło obserwacji niekoniecznie konsumpcyjnych i myśliwskich. Obserwując różne rodzaje środowisk (las, łąka, bagno) zastanawiam się jak się tworzą różne rodzaje ściółki i jak można tą wiedzę wykorzystać w rzeczywistej permakulturowej uprawie.

Wiedza o glebie wzbogaca naszą wrażliwość na problemy żywieniowe świata i podnosi ogólną świadomość ekologiczną. A więc trochę się naczytałam i postanowiłam przekazać ułamek informacji o tym co od jesieni do wiosny dzieje się pod ściółką, czyli jak powstaje super gleba. Opis tworzenia gleby podaję głównie na podstawie ‚Gaia’s Garden’ Toby Hemenwaya. Przy okazji dodałam trochę kolorytu lokalnego, czyli zdjęć ściółki w różnych ujęciach. Wiem, nie są to najbardziej atrakcyjne zdjęcia na świecie, w końcu robione były w listopadzie. Potraktujmy je jako archiwalne. A więc do opisu ściółki przystąp:

Ściółka i powstająca pod nią w trybie ciągłym gleba, to cud natury, nieustanny rytuał śmierci i odradzania się życia. Poszycie leśne i gleba, nie są jedynie martwą materią, z której rośliny pobierają składniki chemiczne do wzrostu. Ściółka tworzy życie, a jednocześnie cały czas jest pełna życia. Mieszka w niej tłum naprawdę różnorodnych organizmów od bakterii po jaszczurki. Każda łyżeczka dobrej gleby może zawierać miliard bakterii, milion grzybów, czy też 10 tysięcy jednokomórkowych ameb. Niemało.

Gildie roślinne wieloletnie

Moim permakulturowym marzeniem jest stopniowe tworzenie ogrodu leśnego, czyli uprawy dającej sensowne plony, a jednocześnie naśladującej sposób w jaki samodzielnie powstaje las. Czuję, że nie mam jeszcze wystarczającej wiedzy, aby rzucić się na takie wyzwanie po całości, a jednocześnie szkoda mi tracić czasu na rozpatrywanie do bólu założeń teoretycznych.

Wybieram więc pójście małymi krokami, uczenie się w praktyce przez kolejne budowanie podstawowych elementów ogrodu leśnego: wieloletnich gildii roślinnych. Staram się bazować na roślinach przydatnych w praktyce, ciekawych ze względu na cechy indywidualne i współpracę w grupie, no i (co równie ważne!) na roślinach ulubionych z różnych przyczyn przeze mnie. Po analizie literatury i własnych obserwacjach, wybór padł na stworzenie na początek gildii wokół roślin najbardziej potrzebujących lub znajdujących się w miejscach wymagających szybszego zadarnienia.

I właśnie te grupy roślin opisałam poniżej. Są to gildie tworzone przeze mnie naokoło:

• jabłonek odmian tradycyjnych, i
• orzechów włoskich

Najpierw jednak trochę teorii dotyczącej tworzenia wieloletnich gildii roślinnych. Źródeł wiedzy na ten temat jest wiele, bo jest to jedna z centralnych koncepcji projektowania permakulturowego. Do tego artykułu wybrałam opis podstawowych zasad tworzenia gildii z podręcznika Gaia’s garden (autor: Toby Hemenway), podaje on przydatną klasyfikację typów roślin, które należy zasadzić wspólnie. Korzystałam z wersji angielskiej podręcznika, wersja polska powstaje obecnie pod patronatem permakultura.edu.pl.

Według definicji Hemenwaya „gildia, to grupa roślin i zwierząt harmonijnie wspierająca się poprzez sieć wzajemnych zależności, często zgrupowana wokół jednego gatunku przewodniego, który przynosi szczególne pożytki ludziom tworzącym dany ekosystem. Może być zaczątkiem ogrodu leśnego.”

Rośliny do gildii dobiera się według pełnionych przez nie funkcji w środowisku. Poniżej wymieniłam te podstawowe funkcje razem z przykładami konkretnych roślin (oczywiście to tylko wyrywkowe przykłady). Elementy gildii:

1. Główny element ‚produkcyjny’ – jabłoń, orzech włoski
2. Poboczne elementy produkcyjne – porzeczka, agrest
3. Rośliny miododajne przyciągające ptaki i zapylaczy, zwiększające szansę na zapylenie roślin produkcyjnych – facelia, aksamitka, nagietek
4. Rośliny wspomagające tworzenie bogatej ściółki dzięki dużej ilości miękkich liści (nawóz zielony) – nasturcja, bób, krwawnik
5. Rośliny kumulujące składniki odżywcze poprzez wyciąganie ich długimi korzeniami z głębi gleby (tzw. dynamiczne akumulatory) – mniszek, pokrzywa, żywokost
6. Rośliny wiążące azot z powietrza (pozostawione w ściółce umożliwiają pobieranie azotu niezbędnego do wzrostu roślin uprawnych) – lucerna, koniczyna, łubin
7. Rośliny odstraszające lub przechwytujące szkodniki – nasturcja, narcyz, chrzan.

A więc tworząc gildię należy pamiętać o stopniowym dodawaniu każdego z powyższych typów roślin. Co ciekawe istnieje wiele ‚super-roślin’, które pełnią kilka z tych ważnych funkcji jednocześnie, chociaż w konwencjonalnej uprawie często traktowane są jak inwazyjne chwasty.

Permażniwa 2018

To już październik ? Dożynki już w odległej przeszłości, a ja tu jeszcze ciągle myślami przy żniwach. Trudno, czas leci, a żniwa od strony gospodarki permakulturowej podsumować trzeba, chociażby po to, żeby porównać kiedyś ze sobą kolejne lata upraw.

Zaczęłam w zeszłym roku od wpisu PermaŻniwa, tegoroczne spostrzeżenia przedstawiam poniżej. Na początek skrót najważniejszych obserwacji:

• Jednym z głównych celów praktycznych wprowadzenia ściółkowania było dla mnie ograniczenie regularnego podlewania. Z tej perspektywy mogę powiedzieć że susza w tym roku może trochę była, ale roślinom uprawianym w ściółce właściwie nie dała się we znaki.
• Plony wyszły bogate w porównaniu do zeszłego roku. Byłoby miło, gdyby panował w nich większy porządek i przewidywalność, no ale najwyraźniej wiele się jeszcze w tej dziedzinie muszę nauczyć.
• Zdecydowanie zaskoczyły mnie różne gwałtowne plagi szkodników, których tu wcześniej nie było – przede wszystkim stonka i żarłoczne ślimaki. Albo przyciąga je niezbilansowana jeszcze uprawa ściółkowa bez chemii, albo ‚taki rok’. Duże pole do nauki ekologicznych metod ochrony roślin.

Tyle w telegraficznym skrócie. A teraz dłuższa wersja dla zainteresowanych (i dla mnie na pamiątkę).

Susza i gospodarowanie wodą

Ze względu na stale zwiększający się areał nie do końca panuję (chociaż bym chciała) nad losem pojedynczych roślinek. Podlewanie deszczówką było z konieczności trochę bardziej losowe niż w zeszłym roku: czasem kilka razy w tygodniu, czasem raz na dwa tygodnie, bez szczególnej konsekwencji. Staraliśmy się przynajmniej nie zapominać o podlewaniu sadzonek, ale w sumie też nie miały lekko. I mogę potwierdzić, że rośliny grubo ściółkowane są zdecydowanie bardziej odporne na suszę, poradziły sobie w takich warunkach bez problemu. Pojedyncze krzewy owocowe i zadarnione brzegi trawnika nie są jeszcze grubo ściółkowane, stąd widzę jaka jest różnica: w trakcie bardziej suchych tygodni, liście miały ewidentnie bardziej zwinięte a nawet pożółkłe.